Թէեւ քանոնը՝ աղելարային կսմիթային նվագարան մը, միայն Հայաստանի յատուկ չէ, այնուամենայնիւ, երկրին մէջ կը գործածուի շատ հին ժամանակներէ ի վեր։
Լուսանկարի երիտասարդ աղջիկը իր ցուցամատներուն վրայ ամրացուցած մետաղեայ մատնոցի օգնությամբ կ՛օգտագործէ շերտեր (որ կը կոչուի մէտիադոր), որոնցմով կը նուագէ լարերը։ Այս բարդ գործիքի վարպետներուն շարքին է նաև հանճարեղ պատանի Նարեկ Քազազեանը։ Հայերու մօտ շատեր կը նուագեն երաժշտական նուագարան մը, ըլլայ արուեստաւոր կամ արուեստասէր մակարդակի վրայ։ Հաւանական է որ խորհրդային ժամանակաշրջանի անվճար երաժշտական կրթութիւնը այս առումով մեծ դեր խաղացած ըլլայ։
Ինչպէս քանոնը, բազմաթիւ նվագարաններ, որ կը գործածուին Հայաստանի մէջ, յատուկ են տարածաշրջանին։ Կարելի է յիշել պարկապզուկը, որ կը նմանցուի փքափողի կամ պարկաձև սրինգի, պլուլը՝ տեսակ մը սրինգ, կամ թօլը՝ թմբուկանման նուագարան մը։ Սակայն, ամենախորհրդանշականը կը մնայ տուտուկը՝ փողային գործիք մը, որ կը պատկանի սրափողի (oboe) ընտանիքին։ Իր նուրբ, փափուկ եւ հիմնականօրէն ցած ձայնաստիճանովը, տուտուկը կարող է վերացնելու ունկնդրողը առաջին նօթերէն իսկ. տեղափոխելով զայն դէպի Հայաստանի պատմութիւնը ու բնապատկերները։ Զարմանալիօրէն, Արցախի վրայ Ատրպէյճանի վերահսկողութիւնը ժխտական ազդեցութիւն մը ունեցաւ տուտուկ նուագողներու վրայ։ Պատճառը այն է, որ տուտուկի փողերը պատրաստելու համար օգտագործուող եղեգնիկներուն մէկ մասը կը բերուէր այս շրջանէն։ Այսօր անհրաժեշտօրէն նոր մատակարարման աղբիւրներ պետք է գտնել։
Բացի գործիքային կատարումներէն, երգեցողութիւնը եւս մեծ տեղ կը գրաւէ Հայկական մշակոյթին մէջ։ 20-րդ դարու սկիզբը՝ տասնամեակներու ընթացքին, Կոմիտաս վարդապետը՝ հազարաւոր աւանդական երգեր մեծ համբերութեամբ հաւաքած է, շրջելով ամբողջ Հայաստանի տարածքը, կանոնաւորաբար օրինակագրելով զանոնք։ Կոմիտասը յատկապէս գրանցած է Արցախի աւանդական երգերէն քանի մը հատը, մասնաւորապէս զանոնք որոնք կ’ուղեկցեն դաշտերու աշխատանքներուն։
