Մ.թ.ա. առաջին դար Պատմաբան և վաղեմի աշխարհագրագետ Ստրաբոնը իր «Աշխարհագրութիւն» անուն տեղեկատու գիրքին մէջ տեղադրած է մերօրեայ Լեռնային Ղարաբաղը Տիգրան Մեծի Հայ թագաւորութեան ներքեւ:
Ժամանակագրութիւն
16-րդ դարէն սկսեալ, Կովկասի տարածաշրջանը, ուր կը գտնուին Հայաստան ու Լեռնային Ղարաբաղը, պայքարի առարկայ կը դառնայ Օսմանեան, Պարսկական և Ռուսական կայսրութիւններու միջև:
20-րդ դարու սկիզբ, Հայ ժողովուրդը կը բաժնուի Ռուսական և Օսմանեան կայսրություններու միջև: Ռուսական կայսրութեան մէջ գտնուող Լեռնային Ղարաբաղի բնակչութեան մեծամասնութիւնը հիմնականին Հայերէ կը բաղկանար:
1915 «Երիտ Թուրք» կուսակցութիւնը, որը իշխանութեան գլուխ անցած էր 1908-ին, կոտորածի ենթարկած է մօտ երկու միլիոն Հայերու երկու երրորդը, որոնք կապրէին Օսմանեան կայսրութեան ներքեւ:
1918 Ռուսական կայսրութեան անկման հէտեւանքով Հայաստանը և Ատրպեյճանը հռչակեցին իրենց անկախութիւնը: Կրիւներ սկսան երկու երկիրներու միջև Լեռնային Ղարաբաղի վերահսկողութեանը համար: Ղարաբաղի Հայերու համաժողովը հայտարարեց անկախութիւն, ապա՝ միացում Հայաստանի հետ երկու տարի ետք:
1920 Սովետականները կը հաստատեն իշխանութիւն Ատրպէյճանի և Հայաստանի մէջ: Այս երկու երկիրները կը դառնան Սովետական սոցիալիստական հանրապետութիւններ:
1921 Սովետականները կը որոշեն Լեռնային Ղարաբաղը միացնել Ատրպէյճանին, ուր բնակչութեան մեծամասնութիւնը Հայեր են: 1923-ին Լեռնային Ղարաբաղը կ’ստանայ ինքնավար մարզի կարգավիճակ՝ շարունակելով մնալ Ատրպէյճանի ներքեւ:
1963 Լեռնային Ղարաբաղի Հայերը կը ներկայացնեն խնդրագիր՝ Ատրպէյճանի կողմէ անարդար վերաբերմունքի դեմ և կը պահանջեն միավորուիլ Հայաստանին:
1988 Մոսկվան կ’արտայայտէ ազատականացման ցանկութիւն։ Լեռնային Ղարաբաղի սովետը կը քուեարկէ ի նպաստ Հայաստանի հետ միանալու։ Այս քուեարկութիւնը ոչ մեկ ազդեցութիւն չ’ունենար:
Սումգաիթի ջարդերը՝ Ատրպէյճանի փոքր քաղաքներէն մին, ուր կ’սպաննուին տասնյակ Հայեր, պատճառ դառնալով Հայաստանի և Ատրպէյճանի միջև առաջին պատերազմին սկզբումը՝ Լեռնային Ղարաբաղի վերահսկողութեան համար:
1991 Հայաստան և Ատրպէյճան անկախութիւն ձեռք կը բերեն: Լեռնային Ղարաբաղը նույնպես կը հռչակէ անկախութիւն, սակայն չ’ստանար միջազգային ճանաչում: Միջազգային իրավունքի համաձայն՝ տարածքը կը մնայ Ատրպէյճանի:
1994 Հայաստանի և Ատրպէյճանի միջև զինադադարի համաձայնագիր կ’ստորագրուի: Լեռնային Ղարաբաղը կը դառնայ փաստօրէն անկախ պետութիւն՝ ամուր կապեր հաստատելով Հայաստանի հետ:
Սեպտեմբեր 27, 2020 Ատրպէյճան կը սկսի երկրորդ Լեռնային Ղարաբաղեան պատերազմը, արագօրէն յառաջանալով՝ տարածքը վերահսկողութեանը տակ արնելու նպատակաւ:
Նոյեմբեր 9, 2020 Հայաստան-Ատրպէյճան զինադադարի համաձայնագիր կ’ստորագրեն՝ Ռուսաստանի խաղաղապահ ուժերու հսկողութեան տակ:
Դեկտեմբեր 2022 Ատրպէյճան կը շրջափակէ մատակարարումները՝ որը պատճառ կը դառնայ ծանր մարդասիրական ճգնաժամի:
Սեպտեմբեր 19, 2023 Ատրպէյճան կը սկսի նոր ռազմական գործողութիւն և ձերք կ’անցնէ տարածքի վերահսկողութիւնը: Մի քանի օրուայ մէջ, բոլոր Հայ բնակչութիւնը՝ ավելի քան 100,000 մարդ, տեղահանութեան կ’ենթարկուին դեպի Հայաստան:
